گشنیز در منابع با نام کُزبُره، جلجلان، بردنمائمون، فاتره، گزبرنا، دهنیه فوریون نیز یاد شده است
بعضی گفته اند کزبره اسم گیاه جلجلان است که گشنیز خشک باشد و به هندی گیاه آن را کوتهمیر گویند.
ماهیت آن:
بری و بستانی می باشد. گیاه بری برگ هایش ریزتر و مایل به گرد و تخم آن کوچک تر و هر دو عدد به هم پیوسته و در جمیع افعال قوی تر از بستانی و از آن زبون تر (لاغرتر) و با سمیت می باشد
گیاه بستانی به قدر ذرعی و زیاده بر آن(بیش از یک متر نیست) با شاخه های باریک و برگهای آن شبیه به برگ تره تیزک
بری=خودرو، صحرایی
بستانی= باغی، کشت شده
در کوچکی، عریض تر و بزرگتر از تره تیزک است و هرچه بزرگتر می گردد باریک تر و ریزتر می شود
گل آن چتردار است و از چتر شوید کوچک تر و گل آن ریز سفید است
تخم آن سبز مدور و پوست آن اندک خیاره دار (دندانه دار) و مغز آن دو حصه(بخش) به هم متصل و حدت (تندی) و رایحه پوست آن بیشتر از مغز آن است.
بهترین آن تازه و بالیده و بزرگ دانه و تند طعم قوى الرایحه آن است.
طبیعت یا مزاج گشنیز:
مرکب القوى
سرد و خشک درجه دوم
گشنیز خشک سردیش کمتر است
جهت آشنایی با درجه مزاج کلیک کن
افعال و خواص آن:
تازه آن با حدت (تند) کمی
نحوه استفاده در درمان:
اعضاء سر و سینه و معده:
- آشامیدن هفت مثقال(24 گرم) آب آن منوم (خواب آور) و مانع صعود بخارات به دماغ(مغز) خصوصا با سرکه و سماق
- قطور(چکاندن قطره) آن به چشم مانع بروز آبله و حصبه در آن و رافع (رفع کننده) زردی آن
- ضماد آن با شیر زن دختر دار جهت ضربان چشم و با نان خشک جهت سلاق و رمد
- مضمضه با آن رافع جوشش دهان و سوزش آن و مسکن درد دندان کرم خورده
- سنون (مالیدن آن به دندان) آن مقوی لثه و قاطع خون آن (قطع کننده خون لثه)
- شربتی که با آن میسازند منوم(مسکن، خواب آور) و جهت سدر (سیاه شدن چشم موقع بلند شدن) و دوار (سرگیجه) و منع مستی شراب نافع است و جهت سرفه و تنگی نفس گرم و تر و خفقان مفید است
- هفت مثقال از آب گشنیز با شکر مشهی(اشتها آور) و منوم (مسکن،خواب آور) و مانع تخمه (فاسد شدن غذا در معده)
- و جرم آن(سبزی گشنیز) مسکن صفرا و التهاب معده و تشنگی و حابس قی و رافع باه و نعوظ(برطرف کننده میل جنسی و نعوظ)
ورم ها و بثورات و زخم ها:
ضماد آن مانع انصباب(ریختن) مواد گرم و محلل ورم های گرم و باد سرخ
ضماد با نان خشک جهت زخم های ساعیه و مجرب و حکه
ضماد با آرد جو محلل خنازیر و ورم های سفت و با آرد باقلا رادع خنازیر و امثال آن
و اگر سرب را با آب گشنیز با روغن گل بسایند و بر سرطان متقرح و غیر متقرح بمالند دفع نماید و مجرب است.
قدر شربت (مقدار مصرف):
از آب آن تا یک اوقیه (25.9 گرم)
از جرم آن دو اوقیه
بدل یا جایگزین آن:
برگ خشخاش و کاهو
و تخم آن که جلجلان و تخم گشنیز عبارت از آن است:
طبیعت یا مزاج آن:
در دوم سرد و خشک.
جهت آشنایی با درجه مزاج کلیک کن
افعال و خواص تخم گشنیز:
اعضاء سر و قلب و دستگاه گوارش:
مفرح و مقوی دماغ و قلب و مانع صعود بخارات به دماغ(مغز)
رافع خفقان و وسواس گرم
مقوی معده و حابس اسهال و جریان منی و زخم های مجاری ادرار
آشامیدن شیره آن و یا خیسانده آن جهت اسهال دموی و هیضه
بو داده آن رافع خفقان و با میپختج مولد منی و مسقط کرم معده و مانع تکون آن
شربت تخم گشنیز جهت سدر(سیاهی دید بعد از بلند شدن) و دوار (سرگیجه) و سفوف(پودر شده، کوبیده شده) در سرکه خیسانیده آن نیز همین خاصیت را دارد
ضماد آن جهت دردسر گرم و با صندل و انیسون جهت تقویت معده و رفع آروغ
با عسل و روغن زیتون جهت شری و نار فارسی و امثال آن
ذرور آن(پاشیدن داروی پودری) قاطع خون جراحات
قدر شربت (مقدار مصرف)
از پنج درم تا یک اوقیه.
بدل یا جایگزین آن:
تخم کاهو و خشخاش.
مضرات و مصلح گشنیز و تخم آن:
بیشتر از چهار اوقیه (حدود 100 گرم) از آب تر و تازه آن باعث فراموشی(نسیان) و اختلال ذهن و سدر و سبات و گرفتگی صدا و تقلیل منی و ضعف باه و مسکن نعوظ و تقلیل حیض و آمدن گشنیز از بدن شارب آن،
علاج این علایم: بعد از تنقیه به قی و اسهال، خوردن زرده تخم مرغ نیم برشت با فلفل و نمک و آب گوشت مرغ چاق است به تنهایی و یا با دارچین
برای افرادی که تنگی نفس یا آسم دارند ضرر دارد مصلح آن در این افراد تخم نیم برشت و سکنجبین سفرجلی است.
افرادی که دچار ضعف جنسی و نعوظ هستن از مصرف گشنیز و تخم آن پرهیز کنند
منبع
عقیلی علوی شیرازی، سید محمد حسین بن محمد هادی، مخزن الأدویه