اسطوخودوس لغت یونانی است به معنی حافظ الارواح
به عربی انس الأرواح، اهل مکه معظمه گیاه آن را ضرم و گل آن را زهر الضرم و به سریانی سخاوس که نام جزیره ای است که در آنجا می روید و اهل تنکابن تروم و به هندی دهار و در بنگاله تنتنه نامند، در اطراف عظیم آباد و بنگاله هم رشد میکند و لیکن اندکی، کم قوت تر است.
ماهیت آن :
اسطوخودوس گیاهی است بهاره به قدر یک متر، محل رویش آن جاهای نمناک، برگ آن شبیه به برگ صعتر(آویشن) و از آن درازتر و باریک
گل آن سروی شکل انبوه شبیه به خوشه جو بسیار کوچکتر از آن و بنفش مایل به سفیدی و با زردی و سرخی و مزغب(پرزدار، کرکین) و نرم و با رایحه غلیظ و سنگین و اندکی تلخ و تیز
تخم آن بسیار ریز و اندک مفرطح(سرپهن) و زرد تیره، مایل به سیاهی فی الجمله، شبیه به ارزن ریز و بوی آن بعد از اندکی مالیدن به دست، شبیه به بوی کافور،
چنانچه ابن ماسویه گفته که: اسطوخودوس را تخمی است که چون به دست بمالند و ببویند، بوی کافور از آن آید و طعم آن تلخ و تیز و آنچه بعضی نوشته اند، که تخمی ندارد، نیز درست است؛ زیرا که آنچه در زمین حجاز و روم و مغرب و زمینهای با قوت می روید با تخم و قوى الرایحه و با تلخی و نرم و مزغب(پرزدار، کرکین) می باشد و آنچه در زمینهای ضعیف، مانند بعضی مواضع شهرهای هند و عظیم آباد و جهانگیر نکر از بنگاله می روید، خشن بعضی سیاه تیره و بعضی سفید مایل به اندک بنفشی و بی زغب و بعضی بی تخم و بعضی با تخم ریزه سفید مایل به زردی است و نوعی از اسطوخودوس می شود که دانه های خوشه آن پاشان باریک اندک بلند و بی زغب و اغبر(خاکی رنگ، خاکی) و در بو، شبیه به آنچه ذکر یافت، بلکه تندتر و لیکن خوشه آن دیده نشده که چه نحو می باشد.
طبیعت یا مزاج اسطوخودوس:
گرم و خشک در درجه دوم
خصوصا حجازی تازه، قوى الرایحه، تند طعم آن
شیخ الرئیس و ابن تلمیذ:
گرم در اول و خشک در دوم گفته اند و مرکب از جوهر ارضی سرد و آتشی لطیف
شیخ داود:
گرم در آخر دوم و خشک در اول سوم و بعضی سرد در اول و بعضی مرکب القوى و اجزای سرده آن کمتر از گرم
تخم اسطوخودس
به قول ابن تلمیذ، گرم در اول و خشک در دوم و مرکب از جوهر ارضی بارد و نارى حار لطیف.
افعال و خواص اسطوخودوس:
- محلل
- ملطف
- جالی(پاک کننده)
- بازکننده گرفتگی ها با قوت جزء گرم و لطیف خود
- با قوت قابضه به خاطر جزء ارضی سرد
- مقوی بدن و دل و دماغ و احشاء و جمیع قوای ظاهری و باطنی و قوت مذکره و مفکره (حافظه)
- صاف کننده روح و مفرح
- جهت امراض سینه و سرفه و نزلات و سایر امراض عفونی و علل عصبانی (عصب ها) به سبب افعال مذکوره
- به قوت مسهله و دافعه خود، اخلاط فاسد بلغم رطب و سوداوی را دفع میکند.
- مخصوص دماغ(مغز) و در تقویت مغز نافع است.
- همچنین، جهت امراض کبدی و طحال و مجاری بول(ادراری)
امراض سر و غیره:
1- آشامیدن یک درهم (2.4 گرم) آن به تنهایی،جهت رعشه دماغی(مغزی) و دوار(سرگیجه) و سدر(سیاه رفتن چشم) حادث از ضربه و سقطه(افتادن) و تزعزع دماغ، حادث از ضربه و سقطه
2- اصلاح، پاک کردن ذهن مخصوصا با ماء العسل(آب عسل) همچنین آشامیدن شربت تازه آن به تنهایی و یا با شربت لیموی تازه به جهت آنکه با وجود آنکه مقطع و مطفی است، حابس ابخره (حبس کننده بخارها) و مقوی معده است
3- مداومت آشامیدن جوشانده با ماء العسل و همچنین اسهال با آن جهت صرع و مالیخولیا و جنون و نسیان(فراموشی) و جمود و شخوص و وسواس سوداوی و استرخاء و تشنج رطب امتلایی و رعشه و خدر و اختلاج(ضربان در عضلات) و زوال غم و اندوه، نافع است
به خاطر اینکه استفراغ سودا میکند و فضولات دماغی و رطوبات آن را پاکسازی میکند و مانع عفونات و انصباب(ریخته شدن) نوازل به اعصاب است و مقوی و مسخن(گرم کننده) آنها است و دماغ را تقویت میکند و روح دماغی(روح نفسانی) را لطیف میکند.
4- اگر هرشب ساییده گل اسطوخودوس با ماء العسل(آب عسل) و یا گلنگبینرا ، به اندازه ای که یک مثقال(3.5 گرم) گل اسطوخودوس در آن باشد به صورت مداوم مصرف کنند امراض مذکوره (بیماریهای گفته شده) مخصوصا وسواس سوداوی و غم را بالکل ازبین میبرد
5- آشامیدن آن با عاقرقرحا و سکبینج، جهت صرع مفید است
6- استفراغ کردن با مخلوط آن و شحم حنظل، چند مرتبه در سال و بعد از تنقیه از معده مراقبت کردن، صرع بلغمی و سوداوی را نافع است
7- یک درم (2.4 گرم) اسطوخودوس آسیاب شده با یک درم ایارج فیقرا به نهایت رعشه و اختلاج را نافع است مداومت آن تا سی و پنج روز و آشامیدن جوشانده آن با ماء العسل و سعوط(کشیده به بینی) آن به تنهایی و با ماء العسل جهت صرع سوداوی و بلغمی نافع است به دلیل پاکسازی و تقویت دماغ
8- بخور آن برای استرخاء مفید است
9- ضماد آن بر سر، جهت نسیان(فراموشی) و جمود و شخوص مفید است
10- اگر آن را یکماه در سرکه بیندازند سپس از آن سکنجبین شکری یا عسلی درست کنند ویک اوقیه یا و اوقیه(25 تا 50 گرم) از آن سکنجبین با عاقرقرخا و سکبینج برای صرعی نفع میبخشد
بالجمله اسطوخودوس جاروب دماغ است، یعنی پاک کننده آن است از کل فضول ردیه بلغمی نرم و بازکننده گرفتگی ها و مقوی همه قوا و تحلیل کننده کل بخارها و ریاح فاسد و ملطف ارواح آن
11- گویند که اگر اسطوخودوس را با یک سوم آن گشنیز خشک و یک چهارم آن مرزنجوش و یک ششم آن از هر یک از مصطکی و هلیله کابلی و کندر، معجون سازند و یا بجوشانند و هنگام خواب بیاشامند و مداومت بر آن نمایند، جهت دفع نزلات و رمد و ترهل و ربو(تنگی نفس) و سنگینی گوش و ضعف بینایی مجرب است و آشامیدن جوشانده آن، جهت امراض سینه و سرفه و نزله از زوفا، قوی تر و مفرح و مسهل بلغم و سودا و مقوی آلات بول (دستگاه ادراری) و با قوت تریاقیه است.
معده و کبد و طحال و غیرها:
آشامیدن دو جزء از اسطوخودوس و یک جزء بیخ کبر، با عسل سرشته جهت سردی معده و بواسیر، به نهایت مفید است
خیسانده و جوشانده آن جهت ورم سرد کبد و استسقاء و پاک کردن طحال و کلیه ها و امراض مقعده مفید است
با سکنجبین و نمک هندی مسهل قوی است
ضماد آن و همچنین تکمید(گرم کردن) با جوشانده آن، جهت تسکین درد مفاصل، نافع است
اگر با آویشن و تخم کرفس بجوشانند و با دوای مسهل بیاشامند، نافع مغص(دلپیچه) آن است.
مضرات و مصلح اسطوخودوس:
مضر صفراوی مزاج
معطش(عطش آور)
مغثی(اضطراب آور)
مکرب گرم مزاجان است
مصلح این ها سکنجبین.
مضر شش است، مصلح آن کتیرا و صمغ عربی است.
مقدار مصرف
از دو درم تا پنج درم.
(از 4.8 گرم تا 12 گرم)
جایگزین آن:
در آلات تنفس فراسیون
در پاکسازی سودا افتیمون
شیخ یوسف بغدادی گفته:
خاص اسطوخودوس اسهال سوداوی دماغ است و شربتی از آن یک درم تا پنج درم و مصلح ضرر آن به ریه کتیرا است و چون با سکنجبین خورده شود احتیاج به مصلح دیگر ندارد. و بعضی اطبا گفته اند مصلح شربت آن شربت لیمو است و مفتح سده های دماغی است و مسهل سودا و بلغم از دماغ است و بعضی گفته اند مسهل صفرا نیز است.
منبع:
عقیلی علوی شیرازی، سید محمد حسین بن محمد هادی، مخزن الأدویه